مروری بر رویکردهای نظری تعامل رسانه‌های سنتی و رسانه‌های مدرن در انتقال پیام‌های دینی
تا پیش از ظهور رسانه‌های نوین، اسلام از شیوه‌ها و ابزارهای گوناگون برای تبلیغ و ارتباط با پیروان خود استفاده می‌کرد. مسجد یکی از مهمترین و فعالترین کانون‌های ارتباطات سنتی در ایران بعد از اسلام بوده است. در صحبت از مسجد، نقش منبر به عنوان یک رسانه عمومی، به موضوع مهمی برای بررسی و مطالعه تبدیل می‌شود. در واقع اهمیت و اعتبار مسجد به عنوان یک کانون ارتباطی در منبر تجسم می‌یابد. منبر یک رسانه عمومی است که تأثیرات مهم و معتبر بر جریان وقایع گذاشته و نقش‌های کاملاً مشابه با آنچه امروزه به رسانه‌های همگانی نسبت می‌دهند بر عهده گرفته است.
بعد از ظهور و بروز وسایل ارتباطات جمعی- به ویژه پیدایش رادیو و تلویزیون- و گسترش آن‌ها، چالش‌های مهمی پیش روی سیاستگذاران حوزه دین قرار گرفت. گروهی با رویکرد محتوامحور یا معنامحور با رسانه برخورد کرده‌اند. این رویکرد برای رسانه‌ها جنبه ابزار قائل است؛ ولی به عنوان متغیر وابسته، نه یک متغیر مستقل. در این رویکرد، دین به عنوان مهمترین نهاد معنابخش در زندگی انسان مطرح می‌شود. اگر دین، کارکرد اصلی معنابخشی به زندگی باشد و این معنابخشی با هر ابزاری انجام شود، در آن صورت می‌توانیم خانواده دینی، آموزش و پرورش دینی و رسانه‌هایی با رویکرد دینی داشته باشیم. با این دیدگاه که «رادیو و تلویزیون به عنوان ابزار فی حد ذاته از نظر اسلام مشروع است و می‌توان در تبلیغ دین از آن‌ها استفاده کرد» رادیو و تلویزیون (در قالب صدا و سیمای جمهوری اسلامی) در خدمت منافع انقلاب اسلامی قرار گرفت و زمینه برای حضور دین در رسانه‌های نوین در ایران فراهم شد. و اما گروهی دیگر معتقدند خود رسانه پیام است. سردمدار این جریان مک لوهان است. از نظر او مهم نیست که شما چه محتوایی را می‌خواهید با رسانه منتقل کنید، بلکه خود رسانه به عنوان حامل پیام مهم است. علاوه بر این هر رسانه نیز مقتضیات و شرایط مخصوص خود را دارد و به عبارتی دیگر «هر فن‌آوری حتی ساده‌ترین آن، دارای اقتضائاتی است و این اقتضائات به ما اجازه نمی‌دهد هرگونه استفاده‌ای از هر رسانه‌ای بکنیم» در واقع کارکردها و اقتضائات هر رسانه، متفاوت است و استفاده از این رسانه‌ها بدون شناخت این اقتضائات، به ویژه در حوزه بسیار حساس و مهم تبلیغ دین مشکل‌ساز خواهد بود.
گروه اول که نگاه ابزارانگارانه صرف به رسانه دارند باید از این اصل هم غافل نشود که خود رسانه هم پیام است و هر رسانه نیز پیام مخصوص و اقتضائات خاص خود را دارد. گاه عدم توجه به این موضوع باعث می‌شود محتوا دینی به حاشیه کشیده شود و نوعی سکولاریسم ناخواسته در رسانه به وجود آید! قطعا و حتما رسانه منبر با رسانه تلویزیون تفاوت‌های جدی دارند. در رسانه منبر ارتباط چهره‌به‌چهره است. رودررو است. آن جا شما می‌توانید گاهی تا یک ساعت سخنرانی پشت سر هم داشته باشید، بدون اینکه تغییری در مخاطب و سخنران صورت بگیرد. در نتیجه باید تلاش شود تا هنرمندانه و به صورت کارشناسی منبرِ جذاب در مسجد که همه هم پای آن می‌نشینند به منبر جذاب در تلویزیون تبدیل شود.
و اما گروه دوم که قائل به این هستند که «رسانه پیام است» تلویزیون را به دلیل ماهیت تکنولوژی‌اش، حامل نوعی حس مادی‌گرایانه می‌دانند و در واقع تصویری‌کردن آن بخش از امور دینی که بیشتر امور عرشی و آسمانی هستند، نوعی فرشی‌سازی آن ها شمرده می‌شود و این قضیه منجر به تقدس‌زدایی از رسانه می‌گردد. اگر خواسته باشیم با این نگاه تصمیم بگیریم باید قید دین و اسلام را از رسانه بزنیم. ولی وقتی بررسی می کنیم می‌بینیم پیامبر هم وقتی دین را تبلیغ می‌کرد روی همین زمین و با همین آدم‌ها و با شیوه همین آدم ها تعامل می‌کرد. حقیقت دین وقتی می‌خواهد به یک رسانه‌ای تبدیل بشود به تعبیر قرآن نزول در آن رخ می‌دهد. بنابراین حقایق برای ادراک مردم سطحش پایین می‌آید و این اختصاص به تلویزیون هم ندارد شامل هر رسانه‌ای می‌شود. نکته قابل توجه این است که غفلت نکنیم که ما از رسانه‌های جمعی انتظار انسان‌سازی و متدین‌سازی نداریم و افت معنایی و ملکوتی معارف دینی در رسانه‌های جمعی بسیار قابل توجه است و کسی منکر آن نیست و این تنزل در هر رسانه‌ای اتفاق می‌افتد؛ ولی در یک جهاتی دیگری به خاطر تصویرسازی‌های جذاب و توانمندی‌های تلویزیون در روایت و ایجاد بسترهای مناسب برای رسانه‌های سنتی همچون منبر، می‌توانند عامل تقویت‌کننده معارف دینی در جامعه ایرانی باشند و افرادی را با دین آشتی دهد. چه بسیار انسان‌هایی که از روحانیت و دین دلزده بودند ولی با بیان شیرین حاج‌آقا مجتهدی عاشق زیبایی‌های دین شدند. چه بسیار افرادی که به هر دلیلی اعم از مشغله کاری، عدم وقت کافی و... از شناخت معارف دینی دور بودند ولی پای ثابت درس‌های قرآن حاج‌آقای قرائتی شدند و علاقه‌مند به تحقیق و تفحص در امر دین شدند. از طرف دیگر این نقش بی‌بدیل تلویزیون است که علمای شاخص دینی را به مردم معرفی می‌کند. از حاج‌آقای مجتهدی و آقای قرائتی بگیر تا کارشناسان و روحانیون برنامه سمت خدا. همه این موارد شاهد مثال‌هایی بودند برای دفاع از منبرِ تلویزیون.
همچنین این گروه معتقدند ذات رسانه ماهیت فردگرایانه جدی دارد لذا پخش منبر در تلویزیون باعث عدم نیاز مخاطب به حضور در جماعت می‌شود. هر فردی می‌تواند روی مبل روبه‌روی تلویزیون خود بنشیند و شب‌های محرم خود را پای منبر بهترین سخنران و مداح بگذارند و راز و نیازی کند و اشکی بریزد و حالی ببرد و نیازی نمی‌بیند به مراسم حسینیه و یا مسجد سرکوچه برود. اما این سخن جای نقد دارد زیرا مخاطب مسجدی و هیئتی و اهل منبر و روضه، تجربه حضور در چنین اجتماعاتی را دارد و تفاوت این دو را از لحاظ ارتباطی و دینی و معنوی به خوبی فهم می‌کند و جای هریک از آن‌ها را می‌داند. اما حال به این نکته باید توجه کرد که اگر مخاطب کسی باشد که در این گونه مراسمات حضور نمی‌یابد و با معارف دینی در ارتباط نیست، پخش منبر و تولید برنامه‌ها با مضامین دینی از تلویزیون می‌تواند ایجاد انگیزه‌ای باشد برای حضور و تجربه او در این گونه مراسم‌ها.
به نظر می‌رسد این دو رویکرد در مقابل یکدیگر نیستند بلکه می‌توانند مکمل هم باشند و افراط و تفریط در هر کدام باعث اشتباه در امر تبلیغ دین در عصر رسانه‌های امروزی شود. بنابراین باید با نگاه کارشناسانه و دقیق به این امر پرداخته شود و رویکرد بینابینی مدنظر قرار گیرد و با استفاده از ملاحظات هر دو رویکرد بیان شده، برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های صدا و سیما در امر تبلیغ دین صورت بگیرد. پس آنچه باید به عنوان نتیجه‌گیری بگوییم این است که رسانه به رسانه، ارائه معارف دینی متفاوت خواهد بود و تصویری که از دین معرفی می‌شود در این وسایل ارتباطی با یکدیگر تفاوت دارد. مهم این است توانمندی‌ها و کاستی‌های این وسایل شناخته شود، موضوعی که دکتر ناصر باهنر پژوهشگر حوزه رسانه و دین با تعبیر «دیدگاه نظری سامانه تعامل پویای ارتباطات دینی» مطرح می‌کنند. یعنی شما وقتی در جامعه اسلامی می‌خواهید یک کار دینی انجام دهید باید ارزیابی کنید که انجام صحیح این کار از عهده کدام یک از وسایل ارتباطی برمی‌آید. مهم این است که این رسانه‌ها به بهترین نحو با همدیگر تعامل کرده و مکمل همدیگر باشند. برآیند این تعامل، به پیام‌سازی دینی و تحقق رسالت ارتباطات دینی کمک خواهد کرد.
منابع:
گفت و گو ناصر باهنر با عنوان: از رسانه سکولار تا رسانه دینی
حضور رسانه منبر در رادیو و تلویزیون، سیدسجاد مدنی مبارکه
